Nú eru liðin rúm 10 ár síðan Bandaríkjamenn vildu fara héðan með stóran hluta herafla síns og allan flugherinn. Síðan þá hefur verið ljóst að þeir sáu ekki lengur tilgang í því að halda úti herstöð á Keflavíkurflugvelli a.m.k. ekki út frá hernaðarlegu sjónarmiði. Íslensk stjórnvöld gátu þá kríað út tveggja ára frestun á því að flugherinn færi, þó fækkaði hann flugvélum úr 12 í 4 svo hægt væri að tala um það sem samningsaðilar kölluðu ,,trúverðugar varnir”. Í dag birtist hér á Pólitík fyrsta grein Jóhanns Geirdals af þremur um Keflavíkurflugvöll. Næsta grein birtist að viku liðinni og sú þriðja eftir hálfan mánuð. Jóhann fjallar í þeirri fyrstu um þá þróun sem hefur átt sér stað á seinustu árum í málefnum Keflavíkurflugvallar. Því næst mun hann fjalla um hvað eru eðlileg viðbrögð við því ástandi sem er að skapast og í lokin mun hann reifa nokkrar af þeim fjölmörgu hugmyndum er varða atvinnuuppbyggingu í kjölfar fyrirhugaðrar brottfarar hersins.
– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
Brottför hersins
Nú eru liðin rúm 10 ár síðan Bandaríkjamenn vildu fara héðan með stóran hluta herafla síns og allan flugherinn. Síðan þá hefur verið ljóst að þeir sáu ekki lengur tilgang í því að halda úti herstöð á Keflavíkurflugvelli a.m.k. ekki út frá hernaðarlegu sjónarmiði. Íslensk stjórnvöld gátu þá kríað út tveggja ára frestun á því að flugherinn færi, þó fækkaði hann flugvélum úr 12 í 4 svo hægt væri að tala um það sem samningsaðilar kölluðu ,,trúverðugar varnir”.
6. maí 1993 birti Morgunblaðið á forsíðu stóra frétt um að herinn væri að fara. Viðræður bandarískra og íslenskra ráðamanna fóru af stað og kom bandarísk sendinefnd hingað þann 6. ágúst 1993. Samkvæmt upplýsingum sem Agnes Bragadóttir hafði aflað sér í varnarmálaráðuneyti Bandaríkjanna, og utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna voru meginatriði tillagna Bandaríkjamanna þessi:
– 12 F-15 orrustuþotur Flughers Bandaríkjanna hyrfu á brott frá Íslandi, frá og með 1. janúar 1994.
– Fjarskiptakerfi Bandaríska sjóhersins öðru nafni: SOS-US-System, hætti starfrækslu í áföngum á árunum 1994 til 1997. Þar yrði um tæknilega úreldingu að ræða, þar sem í stað þessa njósnakerfis yrði notast við gervihnattakerfi.
– Þyrluflugbjörgunarsveitin yrði sömuleiðis á brott, en þó mun sú afstaða bandarískra stjórnvalda ekki hafa verið jafn ófrávíkjanleg og afstaðan með brottflutning orrustuflugsveitarinnar.
Tillögur Bandaríkjamanna um brottflutning orrustuþotnanna 12 hefðu falið það í sér að 554 starfsmenn bandaríska flughersins hefðu farið héðan og um það bil 250 starfsmenn sjóhersins. Auk þess hefði þessi ráðstöfun með algjöru brotthvarfi F-15 flugsveitarinnar frá Keflavík haft það í för með sér að allir starfsmenn þyrluflugbjörgunar- sveitarinnar, 100 talsins, hefðu farið líka. Samtals hefði því fækkað um rétt liðlega 900 hermenn á Keflavíkurflugvelli, við það að hrinda tillögum Bandaríkjamanna í framkvæmd, sem hefði jafngilt um 25% niðurskurði herafla á Keflavíkurflugvelli. (Baksíða Mbl. 6. janúar 1994)
Þessum kröfum Bandaríkjamanna mættu íslensk stjórnvöld með gagnkröfum, þar var krafist í nafni Íslendinga að hér yrðu ,,trúverðugar loftvarnir áfram tryggðar á grundvelli skuldbindinga varnarsamningsins.” Hvað svo sem ,,trúverðugar loftvarnir” eru.
Knúðu fram minni niðurskurð
Niðurstaða viðræðnanna, sem lauk með undirskrift vararvarnarmálaráðherra Bandaríkjanna, dr. Williams J. Perry og Jóns Baldvins Hannibalssonar, utanríkisráðherra, 4. janúar 1994 fól í sér að orrustuþotum, sem staðsettar voru á Keflavíkurflugvelli, yrði fækkað úr 12 í 4; viðhalda átti þeirri aðstöðu sem fyrir hendi var, til að halda úti orrustuþotum; og flotaflugstöðin yrði áfram starfrækt.
Kaldastríðinu var lokið
Á blaðamannafundi sem ráðherrarnir héldu eftir undirritunina kom fram „að dr. Perry telur að varnarþörfin á Norður-Atlantshafi, miðað við núverandi aðstæður í heiminum, sé ekki mjög mikil, né heldur telur hann að hún verði ýkja mikil í náinni framtíð. … Á þessu augnabliki sjáum við enga hernaðarlega ógn sem stafar að neinu NATO-ríki, þar með talin Ísland og Bandaríkin. En það er erfitt að segja til um hvað framtíðin felur í skauti sér.” Jafnframt kemur fram í inngangi samningsins að hann sé gerður m.t.t. til breyttra aðstæðna í öryggismálum Evrópu vegna loka kalda stríðsins. Tekið var fram að í sameiningu yrði unnið að því að draga úr kostnaði við rekstur stöðvarinnar, sem fól fyrst og fremst í sér niðurskurð hjá verktökum og lækkun launa íslensks launafólks. Samningstími var tvö ár.
Næsti frestur, áframhaldandi niðurskurður
9. apríl 1996 undirrituðu, eftir þónokkrar viðræður, Walter B. Slocombe, varnarmálaráðherra Bandaríkjanna og Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra nýtt samkomulag, nú til 5 ára. Þegar drög að þeim samningi voru tilbúin sagði utanríkisráðherra á blaðamannafundi: ,,Við hljótum að skilja það á þessum aðhaldstímum á Vesturlöndum að við þurfum að verða við slíkum málaleitunum. Við teljum það þess vegna vera hagsmunamál okkar og þeirra að lækka kostnað við rekstur stöðvarinnar, þannig að hún geti skilað sömu markmiðum og áður fyrir minna fé og það verði jafnframt til þess að tryggja nauðsynlega viðveru þessa liðs hér á landi.” (Mbl. 26. mars 1996)
Í því fólst að einkaréttur verktaka yrði afnuminn í þrepum fram til 2004 og áfram hélt aðhaldið og niðurskurður á launum þess fólks sem vann hjá hernum.
Íslenskir ráðamenn lítillækkaðir
Gildistími þessa samkomulags var til 2001, síðan þá hefur ekki tekist að endurnýja samkomulag og staðfesta Bandaríkjamanna að skera niður á Miðnesheiðinni verður stöðugt meiri. Á meðan íslenskir ráðamenn þykjast ekki sjá hvert stefnir þarf starfsfólk hjá hernum að lifa í stöðugum ótta um uppsagnir, þ.e. aðrir en þeir sem nú þegar hafa fengið uppsagnarbréfin. Þessi þvermóðska íslenskra stjórnvalda veldur því að það fólk sem nú er að missa atvinnu sína hefur að litlu að hverfa.
Það kemur æ betur í ljós að Bandaríkjamenn eru farnir að ögra íslenskum stjórnvöldum m.a. með því að endurnýja ekki samning við íslensk stjórnvöld um áframhaldandi rekstur stöðvarinnar, samningurinn rann út 9. apríl 2001 fyrir næstum þremur árum. Á þeim tíma gera Bandaríkjamenn það sem þeim sýnist. Síðustu fréttir eru að Orion-kafbátaleitarvélar flotans sem að nafninu til hafa verið hér virðast vera farnar. Í Morgunblaðinu 14. febrúar s.l. segir um þetta mál: ,,Síðastliðna sex mánuði hefur hálf flugsveit haft aðsetur hér, a.m.k. tæknilega séð, en vélarnar hafa engu að síður að langmestu leyti verið að störfum annars staðar í Evrópu þar sem þörfin hefur verið talin meiri en komið til Íslands annað slagið, m.a. vegna viðhalds.” Jafnramt segir í sömu frétt Morgunblaðsins: ,,Utanríkisráðuneytið bíður enn eftir skýringum frá Bandaríkjamönnum á því hvort eða hvenær Orion-eftirlitsflugvélar verði sendar til landsins. Orion-vélarnar sem hér voru síðast héldu á brott 5. febrúar en önnur flugsveit hefur ekki verið tilnefnd til þess að koma til landsins. Samkvæmt heimildum Morgunblaðsins liggur ekki fyrir hvort það verður gert eða ekki; mun sú ákvörðun alfarið vera á forræði aðgerðastjórnar Bandaríkjahers sem tekur í því efni væntanlega mið af þörfinni á þessum vélum annars staðar.” Það er ekki mikil reisn yfir íslenskum ráðamönnum við þessar aðstæður.
Á sama tíma hefur sú viðleitni til að lækka kostnað við rekstur stöðvarinnar, sem Halldór skildi svo vel fyrir átta árum leitt til þess að búið er að segja upp fjölda íslenskra starfsmanna og skerða kjör þeirra sem þar eru enn í vinnu. Nú eru þeir jafnvel farnir að neita að taka mark á kjarasamningum og úrskurðum Kaupskrárnefndar sem hingað til hefur þó farið með ákvarðanavald um kaup og kjör á vellinum. Síðustu fréttir herma að lögfræðingar Verkalýðs- og sjómannafélags Keflavíkur og nágrennis séu að undirbúa að stefna Utanríkisráðherra vegna vanefnda hersins gagnvart launafólki.
Allir sem fylgjast með þessari þróun geta séð í hvert stefnir. Jafnvel þó íslenskum stjórnvöldum takist að kreista út einn frestinn enn, eru litlar líkur miðað við reynsluna að þau noti þann frest til að búa atvinnulíf á Suðurnesjum undir þá breytingu sem óhjákvæmilega verður með brottför hersins. Það er nauðsynlegt að íslenskir ráðamenn taki sig á, horfist í augu við raunveruleikann og setji markið á framtíðaruppbyggingu á þessu svæði í stað þess að sjá starfsemina á vellinum koðna niður án þess að eitthvað komi í staðinn.
Stinga höfðinu í sandinn
Oftast þegar ég hef á undanförnum árum varað við þessari þróun og bent á að það sé nauðsynlegt að takast á við uppbyggingu þessa svæðis með brottför hersins í huga hafa menn ekki verið tilbúnir til að ræða það. Menn hafa látið nægja að hrópa að ég sé herstöðvarandstæðingur og þess vegna vilji ég bara að herinn fari. Þar með hafa þeir líka komið sér undan því að horfast í augu við það sem þeim finnst vera óþægilegt. Vissulega er það rétt að ég hef allaf verið á móti því að hér sé her, en einmitt þess vegna hef ég alltaf haft það í huga að hann kæmi til með að fara. Ég, sem jafnframt er búsettur á Suðurnesjum og hef lengi verið í bæjarstjórn Keflavíkur og svo Reykjanesbæjar, hef eðlilega haft miklar áhyggjur af atvinnuástandinu og sérstaklega sinnuleysi ráðamanna gagnvart þeim breytingum sem nú eiga sér stað. Þeir sem aldrei hafa hætt sér útí þá hugsun að hér geti verið herlaust eða a.m.k. veruleg minnkun á umsvifum hersins, eru hins vegar á engan hátt undir það búnir að takast á við þennan vanda. Þeir eiga erfitt með að eiga frumkvæði að uppbyggingu á annarri starfsemi. Þeirra viðbrögð hafa einfaldlega verið að stinga höfðinu í sandinn og þóst ekki vita neitt um þróunina. Íbúar á Suðurnesjum og þeir sem starfa nú hjá hernum eiga betra skilið.
